Translate

zondag 2 augustus 2015

maskers bewogen presentatie onderzoek 1 okt2015- video verslag en voorbeelden boek 1. inleiding en 1.1 hoofdstukindeling

 1 oktober nav de presentatie avond/symposium.

De eerste hoofdstukken staan hier on line om een indruk van het boek te geven.
MASKERS BEWOGEN - is 100 pg. format 21 x 21, met dikke kaft in full color. Gebonden en geplakt. QR codes in het boek geven onmiddelijk verbinding via mobiele scan met historisch beeld en filmmateriaal. 

Sjoerd Schwibettus onderzocht universele emoties in relatie tot het gebruik van maskers in fysiek spel. Naast historisch onderzoek en de werkzaamheid in de hedendaagse onderwijspraktijk,  ontwikkelde hij 3 series nieuwe maskers. Een nieuwe ‘familiegroep’, die voortgaat op de traditie van maskersfamilies uit de Commedia dell’Arte, Sartori en Jacques Lecoq.
De aanleiding voor het onderzoek was een artikel in de Volkskrant: 'Menselijk gezicht laat 21 emoties zien'. Een grap - dacht Schwibettus, want gepubliceerd op 1 april. Het bericht baseerde zich op de publicatie 'Compound facial expressions of emotion'  van Shichuan Du, Yong Tao, and Aleix M. Martinez, van het Center for Cognitive and Brain Sciences, The Ohio State University (2013). 
Schwibettus werkte met professionals uit het veld en studenten in zijn onderzoek. Met studenten toetste hij de werkzaamheid van de maskers en de wisselwerking met het fysiek theater.  Schwibettus werkte samen  met beeldend kunstenaars, artsen Emmy Chau en Datus Voorhorst en masker maker Frans Krom. Met het onderzoek en het boek MASKERS BEWOGEN  geeft Schwibettus een nieuwe impuls aan het vak. Hij zet de autonome kwaliteit van het masker spel centraal. 


3 pagina voorbeelden  uit het boek




maskers bewogen

Onderzoek naar emotie uitdrukkingen en maskers voor fysiek theater

Voorwoord:

Dit boek is opgedragen aan het gezicht. De emoties, uitdrukkingen in het menselijk gezicht zijn als een gedicht en zijn altijd bij ons.
‘Lijfelijke poëzie’ is een term die ik al lang meedraag en die mijn fascinatie inhoudt voor het lijf als een tekening in de ruimte. Lijfelijke poëzie is ook wat WalkingFaces maakt, mijn mime performance theatergroep sedert 2002. De naam – ‘wandelende gezichten’ – komt van Kenneth Patchen die met woord en beeld gedichten schilderde. Door mime en dans wil ik het lijf laten spreken als emoties in een gezicht. Dit onderzoek maakt de cirkel rond: gezicht en lijf zijn als een gedicht, en altijd bij ons.

In dit boek zijn bijdragen opgenomen van Datus Voorhorst, Frans Krom, en Emmy Chau. Ik dank hen en ook Kjell Weewer voor hun hulp bij mijn zoektocht en het maken van de ‘emotiemaskers’. Het is een persoonlijk document. Dank zeg ik aan Maarten Lammers die het idee binnen ArtEZ mogelijk maakte en stimuleerde. Dank ook aan Ines Sauer die me onder meer wees op haar scriptie over Brecht. Dank aan Menno Wieringa voor de hulp met redigeren en aan Serena Kloet voor haar werk met de vormgeving. Dank aan alle meewerkende studenten van ArtEZ theaterfaculteit, Kirsten Prop en vele anderen.
Het gezicht is als een landschap. Ze blijft veranderlijk en verbazen. En net als dit onderzoek is ze niet eindig.

Sjoerd Schwibettus augustus 2015

1. inleiding
Op 1 april 2014 werd ik getriggerd door een artikel in de krant: ‘Menselijk gezicht laat 21 emoties zien’. Een 1 april grap? Al jaren ben ik theatermaker, danser-mimespeler, docent en werk met lichaamstaal en gezichtsmimiek. Wat wist ik eigenlijk van emoties en hun uitdrukking? Hoe werkt daarbij de lichaamstaal?
De bron van het artikel in de krant verwees naar een wetenschappelijke publicatie in ‘Proceedings of the National Academiy of Sciences’ 31 maart 2014. Onderzoekers van The Ohio State University beschrijven hierin hun onderzoek naar emotie uitdrukkingen en stellen vast dat er 21 universeel herkenbare uitdrukkingen zijn!
Meteen was daar het idee: zou ik dat kunnen omzetten in maskers als een grote nieuwe familie en zouden die maskers een waarde toevoegen aan masker-fysiek theaterspel? Zouden de complexe dubbele emotie uitdrukkingen ook een grotere bandbreedte opleveren voor het fysiek theaterspel?
Zou deze ingang – van emotie uitdrukkingen naar maskers – een nieuw perspectief en herijking, verrijking voor theatermaskers en hun fysiek spel kunnen betekenen?

De vraag verwijst naar een onderzoek dat op zich geen afsluitend antwoord geeft. De beantwoording ligt veelal in de gevonden lijnen en verdieping van wat emotie maskers feitelijk zijn en hoe deze te zien in de traditie van fysiek theater en maskerspel.
Meten is weten en nu verloopt veel van onze dagelijkse gang digitaal. Het hedendaags neurologisch onderzoek naar wisselwerking tussen zintuiglijke prikkels en oproepen van emoties, de beeldcultuur, leidt onmiskenbaar tot nieuwe inzichten en verrijking. Ook voor het theater geldt dit. De virtuele ruimte is een nieuwe ruimte. De bestudeerde inzichten in emoties en hoe de spiertrekkingen universeel herkenbaar zijn heeft ook zijn weerslag op theater en haar communicatie.
Na een jaar kom ik tot de conclusie dat de emotie maskers feitelijk een aparte ingang vormen maar tot hetzelfde leiden hoe een masker en hoe maskerspel zijn werk doet.
Ik ben op zoek gegaan naar het hoe en wat en heb een onderzoeksgroep samengesteld vanuit theater, beeldende kunst en maskerdeskundigheid.
We hebben de proef op de som genomen voor de spiegel en voor de film camera: alle beschreven en geduide universele emotie uitdrukkingen uit de genoemde PNAS publicatie, hebben we voor de spiegel opgeroepen en daarna zijn deze uitdrukkingen achtereenvolgend als een continue verandering in emotie op de film live in one take opgenomen.
Ik ben ook gaan graven en lezen: Darwin, Paul Ekman, en vele anderen.
In een jaar tijd zijn er vervolgens 3 series maskers ontworpen op basis van de bevindingen uit de genoemde ‘compound facial expressions in emotions’. Voor deze ontwerpen werd vanuit de hierin aangegeven spiertrekkingen zorgvuldig onderzocht wat de veranderingen teweegbrachten in het gezicht en hoe de emotie uitdrukking in feite anatomisch vanuit spierspanning en de emotie tot stand komt.
De ontworpen maskers series ontwikkelden zich n.a.v. bevindingen en proeven op de theatervloer. De vraag was hierbij ook welke stijl in expressiviteit gewenst is om de maskers met hun emotie uitdrukking tot zijn recht te laten komen en om de betekenis overstijgend te laten ‘werken’.
De maskers zijn telkens verschillende malen uitgeprobeerd met studenten van de faculteit Theater ArtEZ hogeschool voor de kunsten te Arnhem. Ik geef hier sedert 1977 les in bewegingstechnieken-spel, en theatermaken.
Er is per serie maskers een samenvatting gemaakt van observaties en opgedane inzichten. Aan het eind van dit boek zijn in de appendix alle data: de vastgelegde observaties van de proeven op de theatervloer opgenomen, ongecensureerd en met verwijzing naar masker en emotie uitdrukking.
Als vervolg/uitbreiding op de inleiding hier geef ik in hoofdstuk 2 ‘jantje lacht en jantje huilt’ een aantal begrippen en ingangen voor wat een emotie eigenlijk is. Het werkproces tijdens het masker onderzoek wordt ook nader belicht. “Compound facial expressions of emotions’ – hoofdstuk 3 – gaat inhoudelijk in op deze gelijknamige wetenschappelijke publicatie in de PNAS uitdrukkingen: welke emoties zijn samengesteld (‘compound’) en hoe werken de spiertrekkingen daarbij. Alle 21 universele uitdrukkingen worden met naam en toenaam zowel in Engels als in Nederlands genoemd en getoond (hoofdstuk 4). Als inleidende opmaat geef ik in ‘Jantje huilt en jantje lacht’ een aantal begrippen en ingangen voor wat een emotie eigenlijk is.
De daarop volgende hoofdstukken 5 t.m. 9 beschrijven de ontstaanswijze van de maskerserie 1, 2 en 3, en de bevindingen ervan, de observaties in het theaterspel en met welke kaders hier werd gewerkt.

In ‘Hoe werkt het fysiek theaterspel met maskers?’ hoofdstuk 10 bespreek ik de voor mij belangrijkste principes. Ik heb daarbij de context van maskerspel, fysiek theater en theatervernieuwers op dat terrein bij elkaar willen brengen om zo achtergrond en relatie te schetsen waarin dit onderzoek verder gaat; het is immers al 100jaar terug in de tijd dat de grote innovatie van het theater door onder meer Jacques Copeau gegeven werd en er een nieuw ’era’ van autonome fysieke expressie kon ontstaan. Mijn eigen verworven inzichten door achterliggende werkervaring – lesmethodiek, training en theatercreaties-performances breng ik hier bij elkaar en zoom in op concrete oefening en de mime-bewegingsdiscipline.
In de laatste 4 hoofdstukken geef ik een schets van de meest in het oog springende onderwerpen:
Fysiek theater en hoe werkt dat met maskers? legt een aantal ingangen en werkmanieren uit, en slaat een brug tussen een eigen wijze van fysiek theater en de achterliggende ingangen.
‘3 planken - 2 acteurs - 1 hartstocht’ handelt over commedia dell’arte, poppenspel
Masker, huid en onder de huid handelt over betekenisvolle (fysieke)theatervernieuwers
'Transformatie' geeft een historische schets van het conventionele theater tot aan het postdramatische theater nu.

Bij de keuze voor een passende titel heb ik ook ‘Een masker onthult’ en ‘Een masker is als een jas die je aantrekt’ overwogen. Het hullen en onthullen is voor het fysieke theater-maskerspel een speerpunt, en een masker doet beide!
‘Maskers bewogen’ verraadt ook mijn directe fascinatie voor bewegingstheater en maskerspel.

Sjoerd Schwibettus augustus 2015.



1.1 Hoofdstukindeling

1. Inleiding

1.1 Hoofdstuk indeling

2. ‘jantje huilt en jantje lacht’ – universele emoties

2.1 In de wachtkamer
2.2 Menselijk gezicht laat 21 emoties zien,
     ‘Heb je nog meer dan blij, verdriet, verrast, bang, kwaad, walging?’
2.3 Zoektocht – Proef op de som en voor de spiegel
2.4 Emotie uitdrukkingen: Filmbeelden Jan Bronk 1985 – filmbeelden nu Sjoerd Schwibettus
2.5 Wat is een emotie: Paul Ekman bestudeert al 40 jaar emoties –
      Welles - Nietes - Schamperen
2.6 Lichaamstaal – Huid – ‘Babyface’

3. 'Compound facial expressions of emotion' - toelichting op de publicatie: Emotie is taal

3.1 Emoties
3.2 Gelaatsuitdrukkingen – FACS en AU’s –
3.3 Zes basis emoties
3.4 PNAS publicatie afbeeldingen
3.5 Compound facial expressions (‘samengestelde gezichts uitdrukkingen’)

4. Namen emotie uitdrukkingen – overzicht spieren en emotie uitdrukkingen

4.1 AU’s in schema volgens FACS per emotie

5. Maskers serie 1: ontwerpen oktober 2014

5.1 toelichting Datus Voorhorst en commentaar Frans Krom maskermaker

6. ‘gebeeldhouwde koppen’ - Samenvatting en inzichten observaties maskers serie 1

6.1 Als er ’n mens in zit – Naam in het masker
6.2 Observaties: indrukken – spiegeling – kaders voor spel – samenspel

7. Maskers serie 2: ontwerpen februari 2015

7.1 Toelichting op de werkwijze ontwerpen
7.2 Voorwaarden en stilering – Commentaar

8. ‘Een grote familie’ - Samenvatting en inzichten observaties maskers serie 2

8.1 Kaders voor spel – Abstract fysieke motoriek - Aantallen workshops –
8.2 Observaties: spiegeling - samenspel - solospel

9. Maskers serie 3: ontwerpen april 2015

9.1 Toelichting werkwijze ontwerpen - Commentaar

10. Hoe werkt het fysiek theaterspel met maskers? – Contrast – Tonen – Tegenkracht – Point fixee

10.1 Het lichaam als klavier – Emotie/Karakter- masker
10.2 Duwen en trekken is werk – Golfbeweging – Archetype –
10.3 De jas – Vertaling op de theatervloer–
10.4 Viewpoints – 1e stap - 2e stap - 3e stap – 4e stap
10.5 Stop-motion – Intensiteit – Interactie en het ‘geheim’ – Autonome handeling en varianten
10.6 Wanneer werkt een masker? – Het Hoe – Concreet of abstract – Vorm = inhoud
10.7 ‘Het fysiek geheugen’ Frans Krom – Visie masker maken– het bouwen van een masker – Het             spelen met een masker – Het maskertheater - Het onderzoek maskers en emoties

11.‘3 planken - 2 acteurs - 1 hartstocht’ – Palet emotie uitdrukkingen -
historische schets en begrippen masker theaterspel - Commedia dell'Arte

11.1 Harlekijn en Jan Klaassen - Mimos
11.2 Karaktermasker - ‘Arlecchino’ - ‘Lazzo’ - ‘Tipi fissi’
11.3 Archetypen – Omkering - Hulot
11.4 Carnaval - Larvemaskers

12. ‘Masker en huid en onder de huid’
Theatervernieuwers en hun fysieke theater techniek - in de context van maskerspel

12.1 Lap stof – ‘Zero’ - Vijf sleutelmaskers LeCoq -Neutrale masker – Sartori
12.2 Kleinste masker: de rode neus – Techniek van clownspel – ‘Tramp’ -
12.3 Mimeschool Amsterdam – Jan Bronk en mimetherapie
12.4 Transformatie – Transparant spel
12.5 Method acting - ‘Fysieke handeling’ – Meyerhold
12.6 Episch theater – ‘Gestus’
12.7 Grotowski
12.8 ‘Vieuwpoints’ en tekens – Tekens lezen, werkt dat ook met emotie uitdrukkingen? – Een masker         is een huid – Worsteling – Aanwezigheid – Ruimte lezen – Intensiteit: focus en inzoomen - Cocon

13. Appendix Verzamelde observaties en indrukken maskers serie 1

13.1 Observaties 18 oktober 2014 : introductie
13.2 Observaties 18 oktober 2014: spiegeling
13.3 Observaties 5 november 2014 : algemene indrukken
13.4 Observaties 5 november 2014: spiegeling en duo spel
13.5 Video impressies masker serie 1.

14. Appendix verzamelde observaties en indrukken maskers serie 2

14.1 Introductie en spiegeling jaar 2 op 9 februari 2015
14.2 Spiegeling en duo spel jaar 3 op 9 februari 2015
14.3 Spiegeling en duo spel jaar 2 op 16 februari 2015
14.4 Spiegeling en duo spel jaar 3 op 16 februari 2015
14.5 Spel in groepen jaar 2 op 2 maart 2015:
14.6 Spel in groepen jaar 3 op 16 maart 2015
14.7 Solo etudes abstracte fysieke motoriek jaar 3 op 2 maart 2015
14.9 Video impressies 16 maart solo etudes

15. Bronnen – links en online boeken-artikelen en films – literatuur.









Boek beschouwingen 'Maskers Bewogen' Door Frederique van Domburg en Evelien Pullens en online Boekhoofdstuk 2. 'jantje lacht jantje huilt'

 1 oktober nav de presentatie avond/symposium.



De eerste hoofdstukken staan hier on line om een indruk van het boek te geven.
MASKERS BEWOGEN - is 100 pg. format 21 x 21, met dikke kaft in full color. Gebonden en geplakt. QR codes in het boek geven onmiddelijk verbinding via mobiele scan met historisch beeld en filmmateriaal.

MASKERS BEWOGEN Video verslag 


Beschouwing boek MASKERS BEWOGEN Evelien Pullens, jeugdboekenschrijfster

Boekpresentatie 1 oktober
De uitnodiging voor de boekpresentatie met het gezicht van Sjoerd in viervoudige grimas, is aantrekkelijk. Bovendien heb ik af en toe tijdens het ontstaan van het boek en het modeleren van de maskers iets van de bevlogenheid mogen meemaken. Ik reis op 1 oktober naar Arnhem om de feestelijke avond bij te wonen. Twee weken eerder was ik op bezoek bij Emmy en Sjoerd. We aten zoals altijd lekker, dronken een wijntje, maar de avond kon niet eindeloos duren, want er moest nog een masker gemaakt worden. De stress liep op, omdat 1 oktober naderde. Ondanks de lichte zenuwen was er toch de grote bekende grijns op het gezicht van Sjoerd. Emotie bang blij. Sjoerd, mimespeler, kunstenaar en leraar, is al een jaar lang gefascineerd door emoties. Hij las een artikel waarin beweerd werd dat er 21 emoties zijn. Die 21 emoties werden uitgangspunt voor het creëren van een maskerfamilie die gebaseerd is op de emotie-theorie en wellicht een aanvulling zal zijn als studiemateriaal in de mime. Het boek bevat een verslag van het onderzoek en het maakproces van de masker, daarnaast achtergrondinformatie over emotie-analyse en mime/theatermethodes. Het boek leest prettig. Het geeft een breed beeld van het zoekproces en de achtergronden van het maskermaken en de mime. De observaties van onder andere studenten voegen veel toe aan het begrip van de maskers en het speelbaar maken daarvan De tribune van de theaterzaal van Artez loopt aardig vol met studenten, collega’s en vrienden van Sjoerd, allen benieuwd naar de boekpresentatie en een verslag van het onderzoek. Na een geanimeerde opening van Albert Hoeks, is er weer de brede grijns van Sjoerd die ons meeneemt in zijn enthousiasme voor mime en beeldende kunst. Terwijl Sjoerd op een stoel midden op het podium iets vertelt, verglijdt zijn gezicht in reuzenformaat op de achterwand van emotie naar emotie. De woorden van Sjoerd onthoud ik niet, maar het gezicht spreekt boekdelen. Later lees ik dat dit e eerste fase van het onderzoek was, het eigen gezicht en het doorvoelen en uitdrukken van de emotie-reeks. Hier beweeglijk, later verstild als maskers.Diverse sprekers passeren de revue, waarmee het publiek het proces van de makers kan volgen, wat tot nu toe geresulteerd heeft in 3 series maskers. Kunstenaar Datus en maker van de eerste 2 series, vertelt over de emotietheorie van Paul Ekman. De 3e serie is door Emmy en Sjoerd gemaakt. In de ontwikkeling van de maskers zie je een steeds verdere abstrahering en verheldering van de emoties. Maskermaker Frans Krom verwoordt het zo: “Een prachtige, fascinerende en goed gelukte zoektocht naar de abstrahering door het uitwerken van spieren, volumes en vlakken. ….de gelijkheid van anatomische vormen wordt verlaten waardoor er informatie in de uitdrukking komt die afleidt van de emotie. “ De studie van het gezicht gaat zelfs zo ver dat de gezichtsspieren nummers hebben gekregen zoals au12 en au 25. Al naar gelang ze aangespannen worden in diverse combinaties, modeleren ze een emotie op een gezicht. De wangspier en de wenkbrauw. De frons en de bovenlip. Een boeiend uitgangspunt voor het maken van de maskers die spieren. Maar eigenlijk kan het me niet zoveel schelen welke spieren er voor nodig zijn om een masker te maken, liever kijk ik onbevangen naar de gestolde gezichten die bewogen worden door studenten van Sjoerd. Een masker met een lijf heeft ritme, trilling, adem. Opeens kan een gestolde emotie een personage worden, die zomaar verschillende emoties kan hebben, al naar gelang de lichtinval, het tempo en dynamiek van de bespeler. De drama-studenten brengen de 3 maskerseries tot leven op het toneel in een aantal etudes die door Sjoerd vanaf de zijlijn gestuurd worden.Sjoerd spreekt van een familie, naast de karaktermaskers van commedia dell’arte en de larve maskers van Jacq Le Coq, zijn deze emoties maskers studiemateriaal waar in de mime mee gewerkt kan worden. Doordat het masker de uitdrukkingen van het gezicht stil legt, ligt de nadruk op de expressie van het lichaam en wordt de speler uitgedaagd om lichaamstaal helder te vergroten. Het lijkt er erg op dat de emotie maskers een grotere bandbreedte hebben dan de karaktermaskers of expressieve maskers die er al bestaan. Je ziet de uitdrukking continue veranderen door de aanwezigheid van lijnen en ruimte van verschillende gecombineerde emotie uitdrukkingen die aan de basis van de ontwerpen hebben gelegen. Frans Krom vertelt tijdens de boekpresentatie dat hij het interessant vindt dat Sjoerd, de emoties, die not done waren in benadering voor maken en spelen, nu juist omboog naar een techniek van spiertrekkingen, vlakken en vormen en ruimte, waardoor het wel kon bestaan en bespeelbaar werd binnen theater.De maskers lijken dus een interessante aanvulling te kunnen geven als studiemateriaal en inspiratiebron in de mime. De emotiemaskers vormen een aparte ingang, maar er is nog veelmeer spel en experiment nodig om te weten tot welk spelresultaat ze uitdagen. Er ontstaat bijvoorbeeld geen vanzelfsprekende hiërarchie en geen voorspelbare fysieke handelingen zoals we bij de comedia dell' arte gewend zijn. Aan het eind van de presentatie-avond wordt Sjoerd verleid door presentator Albert om een verlangen uit te spreken. “ Ik zou graag een voorstelling maken met deze maskers.” Daar kijk ik naar uit. .Evelien Pullens 



Beschouwing Boek BEWOGEN MASKERS Frederique van Domburg 25 oktober 2015

Het boek 'Maskers Bewogen' las ik met veel plezier. Het beschrijft een onderzoek dat emoties beschouwt als een gegeven om over te filosoferen en vanuit te creëren. Het gezicht is gekozen als een klein verkenningsgebied, 'als een landschap', aldus Sjoerd. Het (boek) overziet dit landschap en staat er ongewoon lang bij stil. Dit stilstaan maakt concreet, het stilstaan wordt ook letterlijk: De emoties worden in materie vastgelegd. Er wordt afstand genomen van een gegeven om er vervolgens op in te zoomen en het te bestuderen in z'n nuances, dit geeft het onderzoek intensiteit. Het boek biedt handvatten om met zelfgemaakte emotiemaskers aan het spelen te gaan. Zoals in de inleiding staat, is het onderzoek niet eindig en ik merk dat ik zo in gedachten oneindig het idee verken. Het is denk ik bedoelt voor mensen die zich al met theater bezig houden of tenminste met creëren, het zou een handboek voor studenten kunnen zijn tijdens lessen bewegingstechniek en fysiek spel. Het is minder toegankelijk voor iemand die in het theater nieuw is. Het boek komt mij voor als een verzameling van opgedane kennis die bestaat uit observaties van het mens zijn buiten en binnen het theater. Het bevat inzichten over wat emoties zijn. Het bevat inzichten over de werking bewegingstheater en hoe die werking van toepassing kan zijn op het gebruik van emotiemaskers. Bewegingsspel in het theater wordt op een poëtische/filosofische manier benaderd, met de wens een universele kracht uit te dragen. De drijfveer om het onderzoek te beginnen is verwondering over het uit wetenschappelijk onderzoek gebleken gegeven dat er zich 21 verschillende emoties uitdrukken in een gezicht.
Waaronder ook combinaties van verschillende emoties in één uitdrukking, een samenkomst van tegenstellingen. Verwondering over een gegeven was het beginpunt. Waarschijnlijk omdat Sjoerd een kunstenaar en mimespeler is, ontstond het verlangen om het gegeven levend te maken, in beweging te zetten en het een ruimtelijke vorm (een jas) aan te meten. Het artikel in de krant was de inspiratiebron voor verschillende mensen om het gegeven emoties te onderzoeken en er maskers van te maken. Nu kan het gegeven als een jas worden aangetrokken en ermee gespeeld worden in het theater. Sjoerd heeft zich afgevraagd of zijn emotiemaskers een toevoeging zouden kunnen worden voor het spectrum aan maskers dat al bestaat. Hij heeft met verschillende mensen een onderzoek opgestart.

'Het gezicht is een gedicht' - Stilstaan

Het boek laat je letterlijk en figuurlijk en lang stilstaan bij emoties. Ten eerste staat het stil bij emoties die je dagelijks om je heen op gezichten ziet en die je op je eigen gezicht voorbij voelt trekken. Het staat stil bij het feit dat onze beleving van elkaar gebaseerd is op het bekijken van elkaars gezichten. Dat wij elkaar via onze gezichten kennen of, hoe we probéren elkaar te kennen en áchter het gezicht proberen te zien. Hoe gezichten gedichten zijn, aldus Sjoerd, omdat je ze kunt lezen en het niet om de woorden gaat, maar om een samenhang en verzameling van trekkingen en de korte stilstand nu en dan waarin je het gevoel/de binnenwereld tracht te lezen. De korte stilstand van emotie op een gezicht is in een emotiemasker oneindig uitgerekt. Het is één momentopname in materie uitgedrukt. Fascinerend is de manier waarop de onderzoekers te werk gingen om de precieze emotie-uitdrukking in een tekening te vangen. Zij hebben de spiertrekkingen in een gezicht per emotie onderzocht en die tot essentiële lijnen, openingen, vlakken en heuvels teruggebracht. Er zijn drie maskerseries gemaakt met de bedoeling om steeds door te ontwikkelen, er werd gestreefd naar een zo kernachtig mogelijke uitdrukking, het realistische te overstijgen om zo een universeel kracht uit te kunnen dragen in theaterspel. De laatste serie heeft daardoor bijna een buitenaardse uitstraling gekregen. En wat gebeurt er in het theaterspel? De stilstand 'inspireert' het lichaam om de emotie te leren kennen, te onderzoeken en als het ware uit te diepen in zijn mogelijkheden. Uit de observaties van studenten blijkt dat één emotie-uitdrukking vele verschillende associaties oproept. Misschien is het alsof het masker zoiets als een woord is dat je aantrekt en je door middel van onderzoek in spel iedere letter in het woord tegenkomt. Omdat de gedaante van het masker bestaat uit bobbelende materie, speelt het licht óók mee, zodra het masker in en door de ruimte beweegt. Het zet de fantasie, de verbeeldingskracht van het publiek in werking. De emotie op het masker staat stil, het lichaam beweegt en doordat het lichaam beweegt, beweegt de emotie in de verbeelding van de toeschouwer. 

Verschillende NU's in 1 NU

De speler werkt eigenlijk buitenstebinnen. Normaal gesproken bekijk je iets, je neemt iets waar dat een emotie oproept. Nu bekijkt de speler de emotie en werkt vanuit beelden en dynamiek die de emotie in hem oproept. Daarbij kijkt hij zowel naar het gevoel en de verhalen die de emotiemaskers in hem oproepen, als naar wat de feitelijke afdruk in het materiaal en daar de structuur. Dit laatste wordt gedaan om tot abstracter spel te komen, dat een toeschouwer kan openen voor diepere/andere lagen aan associaties (universele laag?). Omdat de buitenkant in het gezicht bevroren en uitgerekt is, is er tijd voor de rest van het lichaam om de binnenwereld te onderzoeken en uit te drukken. En misschien dat het de binnenwereld is die raakt aan 'het universele' waar we in het theater naar op zoek zijn. Het ongrijpbare, omdat de emoties zich in het dagelijks leven heel snel afwisselen, gestuurd door het denken dat telkens bijstuurt en corrigeert. Zó snel dat je niet bij een NU kan stilstaan. - Citaat: 'Twee maskers of meer als een masker bij elkaar als sculptuur, werkt. Het is hier ook vooral het visueel aspect: de illusie van de ontmoeting, 'het leven samen', wordt groter en betekenisvoller als de ruimte kleiner is.'
Hieruit begrijp ik dat het idee van de emotiemaskers en het spel ermee misschien de potentie heeft om een universele kracht uit te dragen omdat ze bestaan uit zoveel verschillende kleuren binnen één regenboog, die we allemáál herkennen als publiek. Om er meerdere naast elkaar te zien bestaan in hetzelfde moment, allerlei verschillende NU's in één NU, dat moet een interessante gewaarwording zijn. 

Werken vanuit krachten

De ontworpen afspraken, de gekozen ingang voor een werkmethode rond om het spel met de emotiemaskers baseren zich op principes zoals dynamiek, transformatie, tegenkracht en intensiteit. Wat ik prettig vind aan zulke principes is dat ze op alles van toepassing zijn en niet alleen de verschillende kunstuitingen met elkaar verbinden, ook in de natuur vind je deze principes terug en daarom zijn de mogelijkheden onuitputtelijk en de verscheidenheid aan uitkomsten oneindig. Het 'heiligbeen' is in het lichaam het punt waar alle bewegingen vandaan komen en weer terug in samenkomen, waar 'godenbogen' (het buigen en verlengen van armen en benen) ontspringen. Ik word me bewust van een veld van bewegingsmogelijkheden, geconcentreerd in één punt. En ik word me bewust van een veld aan spelmogelijkheden, gebaseerd op steunpilaren zoals principes. Zo zoomt het boek in en uit, van verzamelpunt naar verzamelpunt. Van klein (gezicht) naar groot (lichaam in de ruimte) en terug (heiligbeen). 

Conclusie

Het boek beschrijft het onderzoek zorgvuldig en stap voor stap. Het is een vol boek, het bevat veel informatie. Concrete inzichten en handvatten, voorbeelden uit de theatergeschiedenis wisselen zich af met poëzie/metaforen, waardoor het boek talig ook mooi is en waar de passie door heen spreekt, op deze momenten genoot ik het meest. Het boek is betrouwbaar, omdat er uit meerde bronnen is geput, het laat mensen uit verschillende vakgebieden aan het woord, wiens beschouwingen mee worden genomen in de verder te nemen stappen. Het bevat overtuigingen, gebaseerd op jaren van observatie binnen het bewegingstheater, zoals bepaalde afspraken die werden 'ontworpen' rondom het spel met de emotiemaskers. Afspraken die maken dat spelers niet snel vanuit het hoofd het lichaam zullen kunnen controleren en in plaats daarvan aanzetten om impulsen te volgen waarvan nog niet duidelijk is waar het heen leidt. Hoewel ik het nauwkeurige onderzoek naar de spiertrekkingen bewonder en het gaaf vind dat alle AU's in het boek staan, neem ik het niet allemaal in me op en heb ik het als een register beschouwd. Het boek eindigt met woorden van studenten die met de 21 emotie-maskers op de vloer hebben gewerkt en elkaars spel hebben geobserveerd. De observaties van studenten nam ik ook niet volledig in me op, ze waren kleurrijk en fantasierijk en knap. Ze bestonden uit flarden van associaties, waartussen ik steeds schakelde en ik heb daar wat globaler gelezen. Het boek vertelt over een onderzoek op het gebied van theater, maar spreekt hierover op een manier die andere gebieden erbij betrekt en oproept: Het lichaam als klavier, het gezicht als gedicht, het masker als een huid, persoonlijke ruimte als cocon, lichamen samen als sculptuur. Dit is er bijzonder aan, het is rijk aan zulke overlappingen en zelf ben ik daar dol op. Daarnaast is het gevuld van technische inzichten in principes binnen het bewegingsspel, die door Sjoerd zo volledig worden begrepen en zo compact worden beschreven dat ik als lezer moet werken ze bij te houden en in me op te nemen. Ik hoop en denk dat het zo is dat het boek gelezen wordt door gespecialiseerde mensen in bewegingsspel, die het op waarde schatten, het waarderen. Wat ik waardeer aan het onderzoek is dat het een idee is dat vanuit verwondering is ontstaan, het daarop steunt en weer op terug zal vallen, het heeft niet zozeer een functie, de functie is het zich verwonderen over het leven. En de manier waarop het leven, al wat leeft, steeds in wisselwerking is met een buiten en een binnenwereld en zo door en door transformeert. Dit in het theater, in de kunst laten bestaan. De verwondering vanzelfsprekend maken, letterlijk een gegeven laten spreken. Sjoerd Schwibettus onderzocht universele emoties in relatie tot het gebruik van maskers in fysiek spel. Naast historisch onderzoek en de werkzaamheid in de hedendaagse onderwijspraktijk, ontwikkelde hij 3 series nieuwe maskers. Een nieuwe ‘familiegroep’, die voortgaat op de traditie van maskersfamilies uit de Commedia dell’Arte, Sartori en Jacques Lecoq.De aanleiding voor het onderzoek was een artikel in de Volkskrant: 'Menselijk gezicht laat 21 emoties zien'. Een grap - dacht Schwibettus, want gepubliceerd op 1 april. Het bericht baseerde zich op de publicatie 'Compound facial expressions of emotion' van Shichuan Du, Yong Tao, and Aleix M. Martinez, van het Center for Cognitive and Brain Sciences, The Ohio State University (2013).Schwibettus werkte met professionals uit het veld en studenten in zijn onderzoek. Met studenten toetste hij de werkzaamheid van de maskers en de wisselwerking met het fysiek theater. Schwibettus werkte samen met beeldend kunstenaars, artsen Emmy Chau en Datus Voorhorst en masker maker Frans Krom. Met het onderzoek en het boek MASKERS BEWOGEN geeft Schwibettus een nieuwe impuls aan het vak. Hij zet de autonome kwaliteit van het masker spel centraal.   

Frederique VAN Domburg



2. 'jantje lacht jantje huilt'

Prachtige uitdrukking! Een wispelturig mens die snel van humeur wijzigt.
Wisselen we snel van emotie? En hoe laten we dit zien? Onze taal kent vele gezegden, waarin de emotie uitdrukking wordt gevangen: 'de haren rijzen je ten berge', 'uitpuilende ogen', 'je neus ophalen', 'rood uitslaan van woede', 'je ogen neerslaan', 'je nekharen die overeind staan', 'het schaamrood stijgt je naar de kaken' , 'kippenvel krijgen', 'met de mond vol tanden staan', 'de kriebels krijgen', 'van schrik staan je haren rechtovereind'. Naast lachen en huilen liggen vele emoties, die ons helpen ons gedrag en onze communicatie aan te sturen. Maar wat is een emotie eigenlijk? universele emoties
Niet lang geleden (60 en 70 er jaren) was de overtuiging gemeengoed dat emoties cultuurbepaald werden. Gebaren en gelaatsuitdrukkingen werden lang gezien als sociaal aangeleerd. Uit Darwin’s onderzoeken van 100 jaar geleden blijkt dat de emotie uitdrukkingen niet sociaal bepaald zijn, maar juist universeel gegeven. Zijn onderzoek en publicatie dateert van 1872 'The expression of emotions in man and animals'
De nieuwste uitgave hiervan is van 2009 ter ere van het gedenkwaardige Darwin jaar (200jaar sedert geboortejaar) uitgegeven. Paul Ekman heeft deze uitgave veel van commentaar voorzien en zo aan deze nieuw editie een extra dimensie gegeven. Paul Ekman beschrijft in deze commentaren veel van zijn eigen onderzoek naar emotie en hoe deze emotie uitdrukkingen in de context moeten worden geplaatst.
Hij verhaalt onder meer dat er in elke cultuur uitingsregels zijn die verschillen in hoe de emotie expressie moet beheerst worden en hoe deze te reguleren.
Het is bijv. bij een verloren wedstrijd immers 'not done' om je verlies niet sportief te nemen en moet de winnaar blij gefeliciteerd worden.
Ook zien we grote verschillen in bijv. Oost en West: Aziatische mensen kijken anders naar een gezicht en letten veelal meer op de neusgedeelte, in het Westen kijkt men meer afwisselend naar ogen en mond. (http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0029714)
2.1 in de wachtkamer
Vraag je iemand waar hij bij iemand anders naar kijkt dan zal het antwoord meestal zijn dat hij of zij de ander natuurlijk in de ogen kijkt. Het is beleefd en drukt oprechtheid uit. Je wilt mogelijk zo ook aangeven de reactie van iemand te willen zien. Je wilt de ander laten spreken, je wilt (nader) kennis maken of je wilt domineren. Met oogcontact kun je iemand erbij laten horen. Aanhoudend oogcontact wordt in veel Aziatische en Afrikaanse culturen als onbeleefd ervaren.
Maar wat we vooral met het antwoord uit de weg gaan is dat ook naar andere delen van het lichaam (willen)kijken.
In het fysiek theater en met name de mime gebruiken we dit en is dit een veel gebruikte idee voor theaterspel.
We spelen een scene in de wachtkamer: ieder komt om beurten binnen en niemand kent elkaar. Dit is spannend. Waar mogen we kijken, zonder dat we de ander voor zijn of haar hoofd stoten. We groeten en nemen daar ook de regels voor uitingen van gebaar en emotie in acht. Niet te veel, niet te weinig. Gepaste afstandelijkheid, geen intieme benadering, geen ogen die onderzoekend het lichaam aftasten.
Het is een gespeelde scene en in het theater of in een boek is het veilig. Immers het is fictie.
Het spel kan op verschillende manieren gespeeld worden: grotesk, slapstick, klein ingetogen naturel enz. Het kan natuurlijk ook met tekst of met uitdrukkelijk alleen met fysiek, zodat gezicht, de gebaren en de lichaamstaal automatisch meer gaan doen. De stijl of de vorm waarin doet er nu even niet toe, het gaat om het perspectief.
We zien waarschijnlijk veel heen en weer kijken, ogen die van punt naar punt schieten, een aanwezigheid die telkens wil reiken naar de ander maar ook weer terug in zijn eigen cocon.
we zien waarschijnlijk onhandige gebaren, waar laat ik mijn handen, waar doe ik mijn ogen, hoe netjes rechtop of wijdbeens en wat zal die ander wel niet denken?
We zien waarschijnlijk ook dat de afstand zo groot mogelijk wordt gehouden, tenzij het niet anders kan, zal degene die binnenkomt niet naast degeen die er al is, gaan zitten. De verste stoel daarvandaan is de beste eerste optie. zodat ieder in zijn eigen persoonlijke ruimte kan blijven.
De begroetingsruimte - afstand tot elkaar - is overal anders. De persoonlijke ruimte is ook in elke cultuur anders. In de ogen kijken wordt in veel landen als onbeleefd beschouwd.
Ook is elke begroeting een feest van studie. Hoe komen we eigenlijk aan die 3 kussen op de wang in Nederland? En waarom is de Amerikaan zo overdreven joviaal in zijn begroeting en doet hij of zij net alsof je al jaren vrienden bent?

Ik ben een theatermaker, mimespeler en danser en ben daardoor sterk geïnteresseerd in menselijk gedrag. Ik observeer nadrukkelijk om dit te vangen in een weerspiegelend medium en om de wereld een beetje te kantelen en de kijker een ervaring mee te geven die hem raakt en bevrijdt.
Ik maak gebruik van al die tekens die we gebruiken in onze expressie. Ik sta stil bij de kracht van verwondering en de dynamiek van onze mensenwereld.
Het vangen van de ongeschreven regels, het gedrag dat een taboe inhoudt, de verboden handelingen,
het laten zien van wat ieder wil maar niet mag, het blootleggen van een dieperliggend verlangen, angst, verwondering enz., het onderhuids gevoel, het onaangepaste, het aan de kaak stellen van macht en onmacht, de underdog en de menselijkheid, de sub teksten (al wat onder het oppervlak ligt en niet openlijk wordt gezegd), het dilemma van de mens in zijn eigen handelen, al dat heeft de theatermaker oog voor als hij of zij vanuit observatie worstelt met zijn vertaling in het theatermedium.
Dit geldt evengoed voor andere kunstdisciplines.
We hopen zo dat we een beetje achter de realiteit kunnen kijken en in contact komen met een ander perspectief van waaruit we ons kunnen verwonderen en waarderen.
2.2 menselijk gezicht laat 21 emoties zien
Het raakte me in het dieptst van mijn wezen toen ik het artikeltje in de Volkskrant las: 'Menselijk gezicht laat 21 emoties zien'. Een grap - dacht ik, want gepubliceerd op 1 april.
Het berichtje baseerde zich op de publicatie 'Compound facial expressions of emotion' van Shichuan Du, Yong Tao, and Aleix M. Martinez


heb je nog meer dan blij, verdriet, verbaasd, angst, woede, walging?
Tot nog toe kwam ik niet verder dan een paar emoties als ik er even bij stil stond. Ook als ik anderen er naar vroeg in de praktijk bleef het na 4 of 5 emoties steken. Vooral bij masker spel en grotesk clownsspel moet je als theatermaker toch wel wat verder kijken.
Tot nog toe ben ik weliswaar een vakman in fysieke expressie, maskerspel, beweging en dans, maar wat weet ik eigenlijk van emoties? En hoe kunnen er zoveel emoties – emotie uitdrukkingen zijn en ook als universeel gelden.
Hoe zijn maskermakers, maskerspelers, fysieke theater mensen hier mee omgegaan. Hoe worden maskers eigenlijk gemaakt? Op grond van inzicht in emotie en uitdrukking dacht ik en zou dat niet fundamenteel worden gewijzigd op grond van dit actuele inzicht dat er 21 universeel herkenbare emoties zijn?
Heb je nog meer dan verdriet, angst, vreugde, verwondering, woede, afschuw?
21 emotie uitdrukkingen in maskers
Met het artikel in de krant kwam het eerste idee: Ik wilde de 21 emoties meteen zelf uitproberen. Ik wilde ze ook op de theatervloer beproeven.
Later toen ik de publicatie helemaal las en herlas werd de interesse steeds groter en stelde ik me voor de gesignaleerde universele emotie uitdrukkingen in maskers vast te leggen. Om deze dan ook in het fysieke spel op de theatervloer uit te proberen. Zouden die 'emoties maskers' het spel anders maken en zouden die maskers een groter bereik hebben? Met verschillende beeldende- en fysieke theaterkunstenaars deelde ik dit idee en er ontstond een volgend plan:

- Maskers ontwerpen van 21 emoties uitdrukkingen. De inzichten die zijn beschreven in het onderzoek naar gelaatsuitdrukkingen worden hiervoor gebruikt. Met name de beschreven FACS en AU's die de spiertrekkingen beschrijven en zo de (vastgezette) uitdrukking bepalen worden hiervoor als uitgangspunt gebruikt.
- Maskers van de 21 emotie uitdrukkingen worden op de theatervloer uitgeprobeerd.
Er wordt zonder naamgeving observatie gedaan en vastgelegd, er worden kleine spelimprovisaties en etudes(kleine fysieke scene) benoemd en vastgelegd.

Een nieuwe serie maskers op grond van 21 universele emoties kan een groter bereik opleveren voor acteurstraining en het fysieke theaterspel. Immers: De emotie uitdrukkingen die kunnen worden ingezet zijn door de onderscheiding en het universele herkenbare plotsklaps veel meer: ze geven een groot palet aan en zijn genuanceerd door de samenstelling van onderlinge tegenstellingen en worsteling.
Een groter bereik betekent ook een grotere gelaagdheid in het spel, een genuanceerder spel met meer mogelijkheden tot verandering en betekenis, een grotere bandbreedte in transformatie en tegengestelde kanten. Ook geeft het een nieuw kijken naar maskers en hun fysieke spel.

2.3 zoektocht

De zoektocht begint in de zomer van 2014 met de vorming van de onderzoeksgroep:
Sjoerd Schwibettus - mimespeler, danser, beeldend kunstenaar, docent - theatermaker ArtEZ
Datus Voorhorst - arts, genetisch radioloog, beeldend kunstenaar
Kjell Weewer - beeldend kunstenaar, graficus en kok.
Emmy Chau - arts, anatomiedocent en beeldend kunstenaar
Kirsten Prop - fysiek acteur, maskerspeler, theatermaker, docent theatermaker ArtEZ
Frans Krom - theatermaskermaker, docent theater.
Ons masker onderzoek baseert zich op de bevindingen van uit wetenschappelijke publicatie in
Proceedings of the National Academy of Sciences
'Compound facial expressions of emotion'
door: Shichuan Du, Yong Tao, and Aleix M. Martinez –
Department of Electrical and Computer Engineering, and Center for Cognitive and Brain Sciences, The Ohio State University, Columbus, OH 43210.
Met hen hebben we contact gelegd en er is afgesproken de inzichten met elkaar te delen. De onderzoeksresultaten mogen over en weer in publicatie worden gebruikt voor onderzoeksdoeleinden.
de proef op de som en voor de spiegel
Voor de spiegel trachtte ik al naar verdere lezing van het gepubliceerde onderzoek in PNAS de onderscheiden emoties op te roepen. Ik keek naar de voorbeelden in de publicatie en merkte dat ik vooral naar de benaming zocht. Is het zo slecht gesteld met onze kennis van zaken? Of willen we zekerheid en leren we onszelf meteen voor de gek te houden door met het hoofd te willen begrijpen?
Dat doen we immers heel snel als we kunstuitingen bezoeken: de titel vertelt ons onmiddellijk hoe we een en ander moeten begrijpen, of liever hoe we moeten reageren. Dat vooral is van belang omdat het ons veilig maakt in de onbekende situatie en we niet uit de toon (willen) vallen.

In verdere onderzoeken kom ik dit element continu als zeer aanwezig tegen:
emoties tonen en emotie onderdrukken drukken een enorm belang uit vanuit de gevoelde veiligheid.
In het theater benoem je dit als spanning. Als je theater wilt maken en spelen is het niet handig als je dit verschrikkelijk eng vindt of als je fysiek en je impulsen continue blokkeren omdat het spannend is.
Theater is per definitie onveilig en je gaat heel ver als acteur om de grenzen van het onmogelijke op te zoeken. We zoeken het ongemak, het dilemma op: ik benoem dit als 'worsteling', 'het moet schuren', of 'verdwalen'. Het is dan wel theater en 'niet echt' en zoals in een boek fictie en dus veilig - toch komt de theaterwerkelijkheid of performance wel heel dichtbij en maar met een klein vliesje onderscheiden van het werkelijke.

2.4 filmbeelden jan bronk  
In het najaar 2014 bezoek ik samen met Kjell Weewer de Vrije Universiteit Amsterdam.
Terwijl we studeerden op aangezicht-spiertrekkingen, eerste masker ontwerpen, kwamen er vanuit de jaren '70 weer herinneringen terug en zag ik oud docent Jan Bronk met wit geschminkt gezicht en anatomische spiertekeningen daarop.
Hij heeft een behoorlijk grote indruk achtergelaten: Jan Bronk kon als geen ander zijn aangezicht- spieren isoleren. Sinds de opheffing van Nederlands Theater Instituut 2012 (en daarmee ook van Nederlands Mime Centrum, Nederlands Poppenspel Instituut, Nederlands Dans Instituut) kun je niet meer makkelijk terecht bij de uitgebreide archieven. Ik kwam uiteindelijk na lang zoeken bij de VU Amsterdam waar we oud materiaal konden inzien. Enkele demonstratiebeelden - met name de isolatie van aangezicht-spieren, wil ik opnemen in deze publicatie. De opdrachtgever was de afdeling Facialis onderzoek KNO - AMC Universiteit Amsterdam ism Nederlands Mime Centrum en Jan Bronk kon hier zijn afasie therapie ontwikkelen. Ook kwam toen al het idee naar voren om met de gegeven inzichten van de 21 emotie uitdrukkingen, de isolatie van de uitdrukkingen in film zelf uit te proberen en vast te leggen.

Dit hebben we succesvol een aantal malen in 'one take' gedaan. Het resultaat is hier en daar verbluffend: de uitdrukkingen lopen van de ene uitdrukking naar de andere in een langzaam tempo, af en toe valt er even een klein rustmoment uit. De proefneming liet ook zien dat het ondoenlijk is mechanisch te werk te gaan: daardoor ontstaat er weliswaar een spiervertrekking maar geen verbonden uitdrukking.
filmbeelden nu-Sjoerd Schwibettus (klik de link voor groot beeld)
Tijdens het maken van emotie uitdrukkingen op aangeven merkten we dat dit niet werkt en dat daarmee de uitdrukking niet levend werd. De verbinding die je van binnen uit maakt via de gevoelde impuls of via de verbeelding is doorslaggevend voor de overtuiging. Wanneer er door de instructie of via de ratio spieren in beweging worden gezet komt er weliswaar een uitdrukking te voorschijn maar deze komt niet geloofwaardig over omdat ze niet innerlijk wordt verbonden. Focus naar buiten en innerlijke ruimte lijken(zijn) dan losgekoppeld. Controle en (be)denken doet dan af aan de dynamiek. Dit sluit aan bij de opmerkingen over de eigene duur en dynamiek van emotie uitdrukkingen zoals Paul Ekman dit beschrijft. Sommige uitdrukkingen kennen een lang verloop en andere uitdrukkingen een kort verloop. Verrassing of ontzet geschokt hebben beslist een eigen korte dynamiek ten opzichte van een droef of angstig gezicht.
Er spreekt ook uit dat de dynamiek en het verloop van een uitdrukking evenzeer meetelt in zijn betekenis. In het geval van samengestelde uitdrukking is het ook van betekenis waar het moment als uitdrukking wordt gevangen: blij verrast of verrast blij levert door een ander beginmoment een andere dynamiek en verloop op.
2.5 Wat is een emotie?  
Paul Ekman bestudeert al meer dan 40 jaar emoties. Hij schrijft uitvoerig in zijn boek 'Gegrepen door emoties' - 'over de mechanismen en de universele uitdrukkingen' en noemt dit 'een gestructureerd systeem in onze uitingen, handelingen en gedachten'.
okt.2013 dook deze publicatie deze overal op

Paul Ekman bestudeert al meer dan 40 jaar emoties. Hij schrijft uitvoerig in zijn boek 'Gegrepen door emoties' – (‘emotions revealed’ –Nederlandse vertaling 3e editie 2010) 'over de mechanismen en de universele uitdrukkingen' en noemt dit 'een gestructureerd systeem in onze uitingen, handelingen en gedachten'.

In het werk van Mark Nelissen, hoogleraar gedragsbiologie aan de universiteit van Antwerpen, komt helder naar voren wat een emotie is (zie b.v. De biologische wordtels van emoties en gevoelens, Tijdschrift voor coaching juni 2015, nr.2, blz. 7).

De mens neemt veel beslissingen die we niet meteen bewust zijn. Bij plotseling gevaar worden we onbewust klaargemaakt voor een reactie: Bloed gaat naar de spieren en trekt weg uit o.a. de huid (bleek worden), het hart gaat sneller kloppen en we zien er bang uit. Dat is de emotie. De emotie brengt ons letterlijk in beweging! Pas daarna beseffen we wat er aan de hand is. Dan komen de gevoelens.

De emotie is dus de onbewuste reactie op wat er in onze omgeving gebeurt. Deze zijn wereldwijd universeel voor de mensheid en weinig beinvloedbaar. Maar zodra we de emotie gewaar worden, voelen kunnen we bijsturen, en die verandering is wel cultureel bepaald en aangepast aan de wensen van het individu.
Emoties kunnen ook samenwerking regelen en wel bij:
  • het motiveren en coordineren van gedrag 
  • het kenbaar maken van de emotionele toestand 
  • het onderkennen en interpreteren van de emotionele toestand van anderen. 
Dit afgelopen jaar lees ik alles van Darwin en Paul Ekman. Ik ben er zot van. Vanwege Darwin 200e verjaardag is 'The expression of emotions in man and animals' opnieuw in 2009 uitgegeven met commentaar van Paul Ekman. 2009 werd uitgeroepen tot jaar van Darwin. Toevallig maakten we in 2009 met Corpus-acrobatics Amsterdam,  de theaterproductie 'Evolution': over het ontstaan van de species, over Darwin, verbeeld in een dans-acrobatisch en visueel spektakel.

Niet alleen schrijft Paul Ekman bijzonder geestig en toegankelijk concreet over zijn research naar emoties en uitdrukkingen en over de verschillende soorten emoties. Hij tekent in zijn boeken ook een wereld die we wel kennen maar waar we blijkbaar nooit teveel bij (willen) stilstaan of waar we eigenlijk nooit de tijd voor willen nemen. Zijn boek 'Gegrepen door emoties' is een ontdekkingsreis door het landschap van emoties en hij legt dat stapsgewijs als een antropoloog bloot.

Ik ben opgegroeid in een gezin, waar we niet direct over emoties spraken. Er was wel zeker van tijd tot tijd een onderhuidse spanning die niet altijd duidelijk was. Je sprak niet over de emotie.
we wisten ook niet goed hoe er mee om te gaan. Vaak werd iets de tijd gelaten, er werd gezwegen tot het zich vanzelf had opgelost of er voldoende eelt op of overheen was gegroeid.
Als mijn moeder  na een hele week 's avonds met de kerstfeestvreugde toch per se ook nog laat oliebollen of appeltaart ging bakken dan vlogen er soms wat stoppen door en knalde het hier en daar. Wij, de kinderen krompen dan in elkaar, en vader ging dan sussen. Je wist je mond te houden, te negeren, je te harnassen.

Elke emotie heeft zijn eigen unieke tekenen. Deze zijn het best af te lezen in het gezicht en door de stem. Emoties bepalen onze belangrijkste beslissingen en ze doen zich voor in elk menselijk contact waar we om geven, op het werk, vriendschappen, familie. Emoties zijn niet weg te denken en zijn een heel eigen systeem van communicatie dat zich onttrekt aan ons verstand.
Mensen maskeren hun emotie en hun beweegredenen: er is altijd een verlangen naar onderdrukking en veiligheid, je wilt niet aan ieder prijs geven wie je werkelijk bent en wat je werkelijk voelt.
Emoties kunnen veel kapot maken, je kunt erg spijt krijgen van een emotionele uitlating die in die context niet goed uitpakt.

Emoties zijn ook bevrijdend. Je eindelijk overgeven aan een huilbui of alle frustratie van je af reageren.
welles nietes
Er zijn vele invalshoeken en vele onderzoeken. Paul Ekman is ook bezig met gezichtsherkenning programma's voor onder meer FBI. Software producenten baseren zich op deze onderzoeken om gezichten automatisch te kunnen laten 'taggen'. Facebook maakt daar gebruik van.
Er zijn ook controversen gaande en polemiek.
Als je kijkt naar de woordenwisselingen (via de pers) van Lisa Feldman Barrett en Paul Ekman is het nog geen uitgemaakte zaak of de basale emotie uitdrukkingen universeel herkenbaar en een gegeven zijn. Ondanks de sociaal culturele verschillen in met name de beheersing ervan, zijn de aangezichtsspieren veelal hetzelfde aan het doen bij de emotie uitdrukkingen en worden ze in hun context hetzelfde begrepen.
In de nog immer na ijlende polemiek gaat het over het welles nietes van onderzoekbelang en over oude heilige huisjes die na zoveel jaren opgeruimd worden.
Met name door de invloed van de software programma's is er een enorme vlucht vooruit voor gezichtsherkenning en hoe dat ondanks de (vertekenende) emotie op het gezicht toch wordt herkend.
micro expressie
Micro expressies zijn emotie uitdrukkingen die door Paul Ekman in zijn boek 'Gegrepen door emoties' in een apart hoofdstuk worden benoemd.
Micro expressies zijn heel kort aanwezige gezichtsuitdrukkingen, die maar een fractie van een seconde duren. Feitelijk zijn ze er maar worden ze bewust of onbewust onderdrukt. Als mensen hun gevoelens voor zichzelf niet willen weten of als je je gevoel niet wilt laten zien, zijn ze toch instinctief aanwezig. Je moet een scherp oog hebben wil je kunnen waarnemen. Paul Ekman beschrijft voorbeelden bij op film vastgelegde momenten: er was alleen op 1-2 beelden van de 25 beelden per seconde een emotie uitdrukking te zien van de oorspronkelijke reactie.
Ekman in Nederland:
Hoewel er ook al meer dan tien jaar wordt getwijfeld aan Ekmans emotie-theorie, wordt er veel van gebruikt. Tijdens het Groot Nationaal Onderzoek, dat werd uitgezonden op het TV-programma Labyrint, werd Ekman’s methode gebruikt om aan te tonen hoe goed Nederlanders zijn in het herkennen van elkaars emoties.
schamperen
Minachting of schamperen wordt hier en daar apart als 7e basisemotie benoemd. In het onderzoek van Shichuan Du, Yong Tao, and Aleix M. Martinez is hiervan geen sprake. We kwamen er wel achter dat het aan een kant van de mond ontbloten van de hoektand een heel aparte uitdrukking is. Ook het tuiten van de lippen bij kwaadheid of pruilen is een verder te onderscheiden uitdrukking.
Paul Ekman beschrijft dit ook in zijn boek en noemt daar meerdere vormen en voorbeelden van. Er zijn natuurlijk nog meer emoties als trots e.a. te noemen die niet in de universele 21 emoties worden genoemd. Kent liefde een emotie uitdrukking? is een veel gehoorde vraag. We richten ons hier op de gegeven 21 uitdrukkingen, die universeel herkenbaar en middels hun spierbewegingsfactoren aanwijsbaar zijn. Als de AU’s in kwaliteit en kwantiteit te veel verschillen en zich niet onderscheidend laten combineren, is de uitdrukking te complex en niet te vangen in 1 uitdrukking.
De meeste samengestelde emotie uitdrukkingen van de gegeven 21 baseren zich op 2 emotie uitdrukkingen die zich laten combineren. De onderscheiden ‘Hatend’, ‘Ontzet Geschokt’ en ‘Ontzagwekkend’ baseren zich op 3 basisemoties. Deze laatste drie zijn complex, maar de onderscheiden AU’s laten zich daar nog net wel in een uitdrukking combineren. (zie ook 3.3)

2.6 lichaamstaal

Niet alleen het gezicht drukt emotie uit. Het hele fysiek, onze lichaamstaal, onze gesticulatie geeft door zijn houding, spanning en dynamiek een scala aan uitdrukking.
Lichaamstaal is net zo belangrijk als je gezicht. Gezichtsemoties zijn zelfs makkelijk verkeerd in te schatten zonder context.
In dit onderzoek naar maskers gaat het juist om de relatie met de lichaamstaal. Als we een masker in theater gebruiken is er alleen een bevroren uitdrukking op het gezicht aanwezig. Doordat het gezicht stil staat is de noodzaak voelbaar te moeten compenseren in lichaamstaal. Het is dit fenomeen dat meespeelt in de acteurstraining met maskers: het fysiek wordt getriggerd en wordt daardoor aangespoord en ontwikkeld.
Als je een masker opzet wil je eerst kijken naar de uitdrukking en wil je graag weten welke uitdrukking het is. Bijna automatisch lopen alle studenten die meespeelden in proeven met de maskers naar de spiegel en willen zich spiegelen in het masker.
Na de eerste serie maskers heb ik de spiegel nadrukkelijk uitgesloten.
Ook is toen de benaming van de masker uitdrukkingen eveneens nadrukkelijk achterwege gelaten.
Waarom?
Het mechanisme, de neiging tot controle en de context en omgeving nagaan of het klopt is heel groot. Als we dit uitsluiten, wegnemen, is de acteur beter in staat te luisteren, te kijken, en te verbinden vanuit zijn/haar verbeelding. De controle, het nadenken, de verklaring(de psychologie) wordt uitgeschakeld en de lichamelijke impuls wordt beloond. De zgn. spiegelneuronen spiegelen zich in de uitdrukking van het masker: de acteur neemt vanzelf - achter in het masker - de uitdrukking in zijn gezicht over. Dit is opmerkelijk. Wanneer je als acteur het masker afzet is er nog steeds sprake van de zelfde uitdrukking en spanning in het gezicht.

In de hoofdstukken fysiek theater en masker hoe werkt dat? samenvattingen observaties maskerserie en laatste hoofdstukken met achtergrondschetsen over maskerspel en fysiek theater((Zie '3 planken, 2 acteurs, 1 hartstocht' en 'Transformatie'), kom ik daar op terug.